Το στρες και η κατάθλιψη έχουν λάβει πανδημικές διαστάσεις, καθώς σύμφωνα με επίσημα
στοιχεία του Ινστιτούτου Μέτρησης και Αξιολόγησης Υγείας, εθνικού οργανισμού δημόσιας
υγείας των ΗΠΑ, 4% του παγκόσμιου πληθυσμού πάσχει από κατάθλιψη και 5% από
αγχώδεις διαταραχές, ενώ τα ποσοστά φαίνεται να είναι αρκετά υψηλότερα στις
δυτικοποιημένες χώρες. Επίσης, η θεραπεία με κοινά αντικαταθλιπτικά φάρμακα φαίνεται να
μην είναι αποτελεσματική σε ένα ποσοστό έως και 30% των πασχόντων που λαμβάνουν την
αγωγή. Αυτό το γεγονός έχει οδηγήσει την επιστημονική κοινότητα σε μεγαλύτερη
διερεύνηση των αιτιών και των μηχανισμών που συνδέονται με αυτές τις καταστάσεις, με την
πλειοψηφία των ερευνών να εστιάζει στη σύνδεση της ψυχικής μας υγείας με … το εντερικό
μας μικροβίωμα.
Εντερο : o “δεύτερος εγκέφαλος”
Τον όρο “δεύτερος εγκέφαλος” για το έντερο δημιούργησε το 1996 ο δρ. Michael Gershon,
ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές στον χώρο της νευρογαστρεντερολογίας. Η βάση
αυτού του ορισμού ήταν η ανακάλυψη του γεγονότος ότι το εντερικό νευρικό σύστημα είναι
τόσο ισχυρό που μπορεί να συντονίσει πλήθος λειτουργιών με ελάχιστη βοήθεια από το
κεντρικό νευρικό σύστημα (εγκέφαλος και νωτιαίος μυελός).
Τόσο ο δρ. Gershon όσο και άλλοι συνάδελφοί του στον 20ο και κυρίως στον 21ο αιώνα
ασχολήθηκαν και συνεχίζουν να ασχολούνται με την αποκρυπτογράφηση ενός πολύπλοκου
συστήματος που ίσως αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση πολλών φυσιολογικών, αλλά και
νοσηρών καταστάσεων που θα μπορούσαν να συνδέονται με το έντερο και το οποίο καλείται
άξονας εντέρου – εγκεφάλου (gut – brain axis). Αυτός ο άξονας, ο οποίος συμβάλλει στην
αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου, είναι ιδιαίτερα περίπλοκος, καθώς
εμπλέκει διάφορα συστήματα του οργανισμού, όπως το νευρικό, το ανοσοποιητικό και το
ενδοκρινικό. Η πολύπλοκη αυτή επικοινωνία μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου γίνεται μέσω
ορισμένων ουσιών, όπως το GABA, η ντοπαμίνη, η νορεπινεφρίνη, η σεροτονίνη, η ισταμίνη,
τα λιπαρά οξέα βραχείας αλύσου (SCFAs), η τρυπτοφάνη και τα δευτερογενή λιπαρά οξέα.
Αυτές οι ουσίες που διαμεσολαβούν την επικοινωνία μεταξύ “πρώτου” και “δεύτερου
εγκεφάλου” και οι οποίες είναι εξαιρετικά σημαντικές για τον οργανισμό μας, παράγονται από
το εντερικό μας μικροβίωμα!
Εντερικό μικροβίωμα : ένας πραγματικός θησαυρός για τον οργανισμό μας
Το εντερικό μικροβίωμα ή μικροχλωρίδα αποτελεί το σύνολο των καλών και κακών
μικροοργανισμών που ζουν στο έντερό μας. Όταν αυτά βρίσκονται σε ισορροπία, δηλαδή τα
καλά υπερτερούν των κακών, το έντερό μας βρίσκεται σε υγεία. Όταν διαταραχθεί αυτή η
ισορροπία για διάφορους λόγους, τότε λέμε ότι υπάρχει δυσβίωση στην εντερική μας
μικροχλωρίδα, η οποία φαίνεται να συνδέεται με διάφορα νοσήματα του πεπτικού
συστήματος και όχι μόνο. Αξίζει να αναφερθεί ότι η εντερική μικροχλωρίδα αποτελείται από
δεκαπλάσιο αριθμό μικροοργανισμών από τον αντίστοιχο του συνόλου των ανθρώπινων
κυττάρων, ενώ περιέχει 150 φορές περισσότερα γονίδια σε σχέση με ολόκληρο το
ανθρώπινο γονιδίωμα! Μάλιστα το 90% των πολύ ευεργετικών βακτηρίων για τον οργανισμό ανήκουν σε 4 φυλές: τα
Proteobacteria, Firmicutes, Actinobacteria και Bacteroidetes. Όπως είναι φανερό, αυτός ο
τεράστιος αριθμός μικροοργανισμών σχετίζεται με πλήθος λειτουργιών, από το μεταβολισμό
μας … έως και τη διάθεσή μας, όπως δείχνουν πλήθος μελετών τα τελευταία χρόνια.
Μήπως το στρες σχετίζεται με τα βακτήρια του εντέρου μας;
Ναι, είναι γεγονός ότι το μικροβίωμα μας επηρεάζει και την ψυχική μας διάθεση. Βέβαια, η
σχέση μικροβιώματος – στρες είναι αμφίδρομη, δηλαδή τόσο το στρες επηρεάζει τη
διαμόρφωση της σύνθεσης της εντερικής μας μικροχλωρίδας, όσο και η σύνθεση της και
κυρίως οι αλλαγές σε αυτήν επηρεάζουν τη διάθεσή μας και την απόκριση στο στρες. Για να
καταλάβουμε πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της μικροχλωρίδας στην διαμόρφωση της
ψυχικής μας υγείας, μελέτες έχουν δείξει ότι η έκθεση σε πρώιμο στρες, δηλαδή κατά την
εμβρυική έως την εφηβική ηλικία, μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη σύσταση της εντερικής
μικροχλωρίδας, η οποία με τη σειρά της επηρεάζει πολλές λειτουργίες του οργανισμού,
μεταξύ των οποίων και η απόκριση στο στρες στη μετέπειτα ζωή.
Πώς εξηγείται όμως αυτή η σχέση;
Όταν υπάρχει δυσβίωση στην εντερική μας μικροχλωρίδα, δηλαδή ανισορροπία στα βακτήρια του εντέρου, αυτό μπορεί να επηρεάσει τη
λειτουργία του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA axis), το οποίο είναι το
σύστημα που ρυθμίζει την απόκριση του σώματος στο στρες. Δηλαδή, κάποιες ουσίες που
παράγονται από τα βακτήρια του εντέρου και χρησιμεύουν σε πλήθος λειτουργιών του
οργανισμού, μπορεί να παράγονται σε μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες από τις
φυσιολογικές, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα να δίνεται το σήμα σε αυτόν τον άξονα να
εκκρίνει περισσότερη κορτιζόλη. Η κορτιζόλη συνιστά μία ορμόνη η οποία φυσιολογικά
βοηθά το σώμα να αντιμετωπίσει στρεσογόνες καταστάσεις, αλλά όταν εκκρίνεται σε
μεγαλύτερα επίπεδα από τα φυσιολογικά για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορεί να οδηγήσει
σε αρνητικές επιπτώσεις για την υγεία, μεταξύ των οποίων και διάφορες παραμέτρους της
ψυχικής μας υγείας. Επακολούθως, η αυξημένη κορτιζόλη που συνδέεται με αυξημένο στρες
μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το ανοσοποιητικό μας σύστημα κάνοντας μας πιο επιρρεπείς
στις λοιμώξεις, οι οποίες, επίσης, καταστρέφουν την ισορροπία του μικροβιώματός μας.
Τέλος, μην ξεχνάμε ότι το αυξημένο στρες συνήθως συνδέεται με συναισθηματικό φαγητό,
το οποίο τις περισσότερες φορές αντιστοιχεί σε ανθυγιεινές διατροφικές επιλογές, οι οποίες
με τη σειρά τους αυξάνουν την φλεγμονή στο έντερο και προκαλούν επιδείνωση της
κατάστασης της μικροχλωρίδας.
Έντερο, σεροτονίνη και διάθεση
Όλοι μας έχουμε ακούσει ότι η σοκολάτα φτιάχνει τη διάθεση και δεν είναι καθόλου τυχαίο
αυτό, καθώς η σοκολάτα περιέχει την ουσία σεροτονίνη. Η ορμόνη αυτή, της καλής
διάθεσης, συμβάλλει ουσιαστικά στην επικοινωνία μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου! Μάλιστα,
υπολογίζεται ότι το 90% της συνολικής παραγωγής της στον οργανισμό γίνεται στο έντερο
και στην παραγωγή της εμπλέκονται βακτήρια όπως E. Coli και στελέχη των γενών
Streptococcus, Lactococcus, Lactobacillus, Klebsiella και Morganella. Πρόδρομο μόριο
παραγωγής της σεροτονίνης αποτελεί το αμινοξύ τρυπτοφάνη, το οποίο λαμβάνεται από την
τροφή από τρόφιμα, κυρίως πρωτεϊνούχα, όπως τα κρέατα, τα ψάρια, τα αυγά και τα
γαλακτοκομικά, αλλά και από τους ξηρούς καρπούς και τα σιτηρά. Η σεροτονίνη που
παράγεται στο έντερο αν και δεν περνά απευθείας τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, επιδρά έμμεσα στον εγκέφαλο μέσω της διέγερσης του πνευμονογαστρικού νεύρου το οποίο στέλνει
σήματα από το έντερο στον εγκέφαλο τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε απελευθέρωση
αντίστοιχων ουσιών που επηρεάζουν τη διάθεση, όπως οι γνωστές μας ενδορφίνες, καθώς
και μέσω της διέγερσης του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων για ρύθμιση των
επιπέδων κορτιζόλης σε φυσιολογικά επίπεδα.
Ο καταλυτικός ρόλος των SCFAs στη ρύθμιση της διάθεσης
Άλλα εξαιρετικά σημαντικά μόρια που επηρεάζουν σημαντικά τη διάθεσή μας είναι τα λιπαρά
οξέα βραχείας αλύσου (SCFAs), τα οποία προέρχονται από τη ζύμωση των φυτικών ινών
της τροφής από βακτήρια των γενών Bifidobacterium, Lactobacillus, Lachnospiraceae,
Blautia, Coprococcus, Roseburia και Faecalibacterium. Τα SCFAs διακρίνονται για το ρόλο
τους ως σημαντικές πηγές ενέργειας στον οργανισμό, την τεράστια συνεισφορά τους στη
ρύθμιση του μεταβολισμού της γλυκόζης και των λιπιδίων με αποτέλεσμα τη μείωση του
κινδύνου για παχυσαρκία και διαβήτη τύπου 2, αλλά και για την σημαντική επίδρασή τους
στον εγκέφαλο. Τα SCFAs φαίνεται να προάγουν την ανάπτυξη ευεργετικών βακτηρίων στο
έντερο και να περιορίζουν τα παθογόνα οδηγώντας σε μια υγιή εντερική μικροχλωρίδα ενώ
μπορούν να μειώσουν τη φλεγμονή τόσο στο έντερο όσο και συστηματικά. Ακόμα, τα SCFAs
επηρεάζουν την παραγωγή και τη λειτουργία νευροδιαβιβαστών όπως η σεροτονίνη και
επιδρούν στον άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων. Μάλιστα, οι φυσιολογικές
συγκεντρώσεις των SCFAs μπορούν να προκαλέσουν οκταπλάσια έως δεκαπλάσια αύξηση
στην παραγωγή σεροτονίνης, όπως μας έδειξε μία επιστημονική μελέτη!
Η ιστορική αναδρομή αυτής της εξαιρετικά σημαντικής ανακάλυψης
Η σύνδεση εντέρου και ψυχικής διάθεσης είναι σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη, καθώς η
αρχή έγινε μόλις πριν 20 χρόνια όταν Ιάπωνες ερευνητές έδειξαν ότι τα ποντίκια τα οποία
είχαν μεγαλώσει σε ένα αποστειρωμένο περιβάλλον, άρα είχαν “φτωχό” μικροβίωμα,
εμφάνιζαν πιο έντονη απόκριση σε στρεσογόνα ερεθίσματα σε σύγκριση με τα ποντίκια, τα
οποία είχαν φυσιολογικό μικροβίωμα. Αυτό το αποτέλεσμα τους οδήγησε στο συμπέρασμα
ότι μάλλον οι μικροοργανισμοί του εντέρου συνδέονται με την ανάπτυξη στρεσογόνων
καταστάσεων.
Μετά από μια δεκαετία εντατικών δοκιμών σε πειραματόζωα, ακολούθησε η έρευνα και
στους ανθρώπους. Το εύρημα της πρώτης σχετικής μελέτης ήταν ότι σε άτομα με κατάθλιψη
ορισμένα ωφέλιμα γένη βακτηρίων όπως τα Firmicutes και τα Actinobacteria ήταν μειωμένα,
ενώ κάποια άλλα γένη βακτηρίων, όπως τα Bacteroidetes και τα Proteobacteria, των οποίων
η παρουσία σε μεγαλύτερες ποσότητες από τις φυσιολογικές συνδέεται με φλεγμονώδεις
καταστάσεις, ήταν αυξημένα σε σχέση με υγιή άτομα. Η μελέτη αυτή άνοιξε το δρόμο για
περαιτέρω έρευνα για την αποκωδικοποίηση της σύνδεσης μεταξύ εντερικού μικροβιώματος
και ψυχικής υγείας, ενθαρρύνοντας τη διερεύνηση των δυνατοτήτων θεραπευτικής
παρέμβασης μέσω της τροποποίησης του εντερικού μικροβιώματος και στους ανθρώπους.
Έτσι, τα επόμενα χρόνια ακολούθησε μεγάλη έρευνα η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα
για την χρήση και αποτελεσματικότητα διαφόρων παρεμβάσεων και κυρίως των
προβιοτικών (ζωντανοί μικροοργανισμοί που συνδέονται με καλή λειτουργία του εντέρου),
πρεβιοτικών (ουσίες που αποτελούν “τροφή” για τα προβιοτικά) και συμβιωτικών
(συνδυασμός προ- και πρεβιοτικών).
Σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου και ψυχικές διαταραχές: διαμεσολαβητής το εντερικό
μικροβίωμα;
Το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (ΣΕΕ) ή σπαστική κολίτιδα είναι μια κοινή διαταραχή του
πεπτικού, η οποία χαρακτηρίζεται από αλλαγές στις συνήθειες του εντέρου (διάρροια,
δυσκοιλιότητα ή εναλλαγή μεταξύ των δύο) και πόνο. Το ΣΕΕ υπολογίζεται ότι ταλαιπωρεί το
7 έως 21% του παγκόσμιου πληθυσμού. Παρόλο που η αιτία αυτής της διαταραχής δεν είναι
απόλυτα γνωστή, φαίνεται ότι παίζει ρόλο ο τρόπος που το έντερο και ο εγκέφαλος
συνδέονται μεταξύ τους και, εννοείται, τον πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει η εντερική
μικροχλωρίδα. Μάλιστα, το ΣΕΕ αποτελεί μία από τις ελάχιστες διαταραχές του οργανισμού
στις οποίες έχει επιστημονικά αποδειχθεί η καταλυτική σημασία της εντερικής
μικροχλωρίδας!
Είναι γεγονός ότι τα άτομα που πάσχουν από ΣΕΕ συχνά αναφέρουν αρνητική επίδραση της
διαταραχής στην ψυχολογία τους. Και οι μελέτες τους επιβεβαιώνουν, καθώς έχουν δείξει
εντυπωσιακά υψηλά ποσοστά συνύπαρξης άγχους/κατάθλιψης και ΣΕΕ που κυμαίνονται
μεταξύ 44 και 84%! Η εντερική μικροχλωρίδα αποτελεί έναν σημαντικό συνδετικό κρίκο,
καθώς φαίνεται ότι υπάρχουν κοινές αλλοιώσεις στην εντερική μικροχλωρίδα σε
άγχος/κατάθλιψη και σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αυξημένη
κορτιζόλη, της οποίας υπογραμμίσαμε τον καθοριστικό ρόλο που παίζει η μικροχλωρίδα στη
ρύθμιση της παραγωγής και έκκρισής της, εκτός από επιβάρυνση της ψυχικής υγείας,
προκαλεί μεταξύ άλλων μεγαλύτερη ευαισθησία στο έντερο, προκαλώντας πόνους και
κράμπες ενώ επηρεάζει και την κινητικότητα του εντέρου οδηγώντας σε επιτάχυνση
(διάρροια) ή επιβράδυνση (δυσκοιλιότητα) των κινήσεων του εντέρου! Δηλαδή, προκαλείται
ένας φαύλος κύκλος μεταξύ στρες και ΣΕΕ.
Διαταραχές ύπνου και ψυχική υγεία, μια ισχυρή σύνδεση. Μήπως και αυτή
επηρεάζεται από το έντερο;
Όλοι ξέρουμε ότι ο ύπνος είναι σημαντικός για τη ψυχική μας υγεία, καθώς ύστερα από μια
νύχτα κακού ύπνου συνήθως έχουμε κακή διάθεση και κακή αποδοτικότητα. Επίσης,
ψυχικές ασθένειες όπως η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές, σχετίζονται ισχυρά με
διαταραχές του ύπνου. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια πολυαριθμες μελέτες συσχετίζουν
τον μη επαρκή ύπνο με αυξημένα ποσοστά υπερβαρότητας και παχυσαρκίας. Πολλές
έρευνες καταδεικύνουν τη σχέση δυσβίωσης με διαταραχές στον ύπνο. Χαρακτηριστική
μετα-ανάλυση του 2020 μάς αποκαλύπτει ότι ο καλός ύπνος συνδέεται με μεγαλύτερη
αφθονία σε βακτήρια όπως αυτά του γένους Faecalibacterium, Lactobacillus και
Bifidobacterium, τα οποία σχετίζονται και με καλή ψυχική υγεία!
Ο σημαντικός και διόλου αμελητέος ρόλος της διατροφής …
Η σύσταση του μικροβιώματός μας καθορίζεται στο μεγαλύτερο βαθμό από κληρονομικούς
παράγοντες, ωστόσο και το περιβάλλον έχει σημαντικό μερίδιο της πίτας, με το μεγαλύτερο
να ανήκει στη διατροφή, η οποία φαίνεται ότι ευθύνεται τουλάχιστον για το 20% των
μεταβολών της σύνθεσης της εντερικής μας μικροχλωρίδας, σύμφωνα με μια μελέτη του
2018.
Επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχει πιθανή έμμεση συσχέτιση διαταραχών της
ψυχικής υγείας με τη διατροφή με μεσάζοντα το έντερο. Πιο συγκεκριμένα, μία μελέτη που
δημοσιεύτηκε στο Clinical Psychology Review το 2021, έδειξε ότι η κατανάλωση μιας δίαιτας
υψηλή σε λιπαρά και ζωική πρωτεΐνη σχετίζεται με αυξημένα Actinobacteria, τα οποία
συνδέονται με μεγαλύτερη αφθονία στη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή. Επίσης, τόσο η
μείζων καταθλιπτική διαταραχή όσο και η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή συνδέονται με
χαμηλότερη αφθονία της οικογένειας βακτηρίων Prevotellaceae. Αυτή η οικογένεια
αποτελείται από μια ποικιλία γενών, τα οποία σχετίζονται με την αποδόμηση φυτικών
πολυσακχαριτών και της γλυκοπρωτεΐνης βλεννίνης, το οποίο ίσως σημαίνει ότι μια δίαιτα
χαμηλή σε φυτικές ίνες και υδατάνθρακες θα μπορούσε να συμβάλλει στην πρόκληση
τέτοιων διαταραχών.
Μην ξεχνάμε, όμως, ότι η ψυχική μας υγεία επηρεάζεται και από τον ύπνο μας, ο οποίος,
επίσης, επηρεάζεται σημαντικά από τη διατροφή μας. Μια πρόσφατη συστηματική
ανασκόπηση έδειξε διάφορα αποτελέσματα σχετικά με το ρόλο της διατροφής, όπως ότι η
δίαιτα υψηλή σε λιπαρά επηρεάζει αρνητικά το κιρκάδιο ρολόι ενώ οι τροφές πλούσιες σε
τρυπτοφάνη και α-λακταλβουμίνη, όπως το γάλα, συνδέονται με αύξηση των βακτηρίων του
γένους Bifidobacterium τα οποία συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας του ύπνου.
Εννοείται, δε θα μπορούσε να απουσιάζει από τις διατροφικές συστάσεις και η αναφορά σε
ένα διατροφικό πρότυπο που φαίνεται να τηρεί όλες αυτές τις προδιαγραφές, τη Μεσογειακή
Διατροφή. Το μοτίβο αυτό διατροφής που έχει τις ρίζες του στα χώματα της πατρίδας μας,
έχει φανεί ότι οδηγεί τόσο σε άμεση αύξηση ωφέλιμων βακτηρίων, όπως αυτά του γένους
Bifidobacterium όσο και σε έμμεσα οφέλη μέσω όλων των μηχανισμών που συμβάλλουν στη
βελτίωση του εντερικού μικροβιώματος και εν τέλει της ψυχικής μας υγείας.
Τέλος, προ- και πρεβιοτικά έχουν συνδεθεί με βελτίωση του μικροβιώματος.
Συμπερασματικά
Αν θα μπορούσαμε να δώσουμε μία συμβουλή ως διαιτολόγοι-διατροφολόγοι, αυτή θα ήταν
να εντάξετε δυναμικά στη διατροφή σας τις φυτικές ίνες, πηγές των οποίων είναι τα φρούτα,
τα λαχανικά και τα δημητριακά ολικής αλέσεως και να προσπαθήσετε να μειώσετε τα ζωικά
λίπη και κυρίως τα υπερ-επεξεργασμένα τρόφιμα του εμπορίου (μπισκότα, αλλαντικά,
πατατάκια κλπ). Και να θυμάστε… το έντερό σας θα σας ευγνωμονεί γι’ αυτή σας την πράξη!
Ζαραφωνίτη Νίκη, BSc
Διαιτολόγος – Διατροφολόγος, Πτυχιούχος Τμήματος Επιστήμης Διαιτολογίας – Διατροφής,
Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
Δρ Αναστάσιος Παπαλαζάρου MSc, PhD
Διαιτολόγος – Διατροφολόγος, Πτυχιούχος και Διδάκτορας Τμήματος Επιστήμης
Διαιτολογίας – Διατροφής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
MSc in Human Nutrition, King’s College, London University
Βιβλιογραφία
Institute of Health Metrics and Evaluation. Global Health Data Exchange (GHDx).
https://vizhub.healthdata.org/gbd-results/
Simpson CA, Diaz-Arteche C, Eliby D, Schwartz OS, Simmons JG, Cowan CSM. The gut
microbiota in anxiety and depression – A systematic review. Clin Psychol Rev. 2021
Feb;83:101943. doi: 10.1016/j.cpr.2020.101943. Epub 2020 Oct 29. PMID: 33271426.
Agusti A, Lamers F, Tamayo M, Benito-Amat C, Molina-Mendoza GV, Penninx BWJH, Sanz
Y. The Gut Microbiome in Early Life Stress: A Systematic Review. Nutrients. 2023 May
30;15(11):2566. doi: 10.3390/nu15112566. PMID: 37299527; PMCID: PMC10255201.
O'Mahony SM, Clarke G, Borre YE, Dinan TG, Cryan JF. Serotonin, tryptophan metabolism
and the brain-gut-microbiome axis. Behav Brain Res. 2015 Jan 15;277:32-48. doi:
10.1016/j.bbr.2014.07.027. Epub 2014 Jul 29. PMID: 25078296.
Dicks LMT. Our Mental Health Is Determined by an Intrinsic Interplay between the Central
Nervous System, Enteric Nerves, and Gut Microbiota. Int J Mol Sci. 2023 Dec 19;25(1):38.
doi: 10.3390/ijms25010038. PMID: 38203207; PMCID: PMC10778721.
Martin-Gallausiaux C, Marinelli L, Blottière HM, Larraufie P, Lapaque N. SCFA: mechanisms
and functional importance in the gut. Proc Nutr Soc. 2021 Feb;80(1):37-49. doi:
10.1017/S0029665120006916. Epub 2020 Apr 2. PMID: 32238208.
Sudo N, Chida Y, Aiba Y, Sonoda J, Oyama N, Yu XN, Kubo C, Koga Y. Postnatal microbial
colonization programs the hypothalamic-pituitary-adrenal system for stress response in
mice. J Physiol. 2004 Jul 1;558(Pt 1):263-75. doi: 10.1113/jphysiol.2004.063388. Epub 2004
May 7. PMID: 15133062; PMCID: PMC1664925.
Naseribafrouei A, Hestad K, Avershina E, Sekelja M, Linløkken A, Wilson R, Rudi K.
Correlation between the human fecal microbiota and depression. Neurogastroenterol Motil.
2014 Aug;26(8):1155-62. doi: 10.1111/nmo.12378. Epub 2014 Jun 1. PMID: 24888394.
Simpson CA, Mu A, Haslam N, Schwartz OS, Simmons JG. Feeling down? A systematic
review of the gut microbiota in anxiety/depression and irritable bowel syndrome. J Affect
Disord. 2020 Apr 1;266:429-446. doi: 10.1016/j.jad.2020.01.124. Epub 2020 Jan 22. PMID:
32056910.
Shrestha B, Patel D, Shah H, Hanna KS, Kaur H, Alazzeh MS, Thandavaram A, Channar A,
Purohit A, Venugopal S. The Role of Gut-Microbiota in the Pathophysiology and Therapy of
Irritable Bowel Syndrome: A Systematic Review. Cureus. 2022 Aug 16;14(8):e28064. doi:
10.7759/cureus.28064. PMID: 36127988; PMCID: PMC9477602.
Hertenstein E, Feige B, Gmeiner T, Kienzler C, Spiegelhalder K, Johann A, Jansson-
Fröjmark M, Palagini L, Rücker G, Riemann D, Baglioni C. Insomnia as a predictor of mental
disorders: A systematic review and meta-analysis. Sleep Med Rev. 2019 Feb;43:96-105. doi:
10.1016/j.smrv.2018.10.006. Epub 2018 Nov 16. PMID: 30537570.
Wagner-Skacel J, Dalkner N, Moerkl S, Kreuzer K, Farzi A, Lackner S, Painold A,
Reininghaus EZ, Butler MI, Bengesser S. Sleep and Microbiome in Psychiatric Diseases.
Nutrients. 2020 Jul 23;12(8):2198. doi: 10.3390/nu12082198. PMID: 32718072; PMCID:
PMC7468877.
Rothschild D, Weissbrod O, Barkan E, Kurilshikov A, Korem T, Zeevi D, Costea PI, Godneva
A, Kalka IN, Bar N, Shilo S, Lador D, Vila AV, Zmora N, Pevsner-Fischer M, Israeli D,
Kosower N, Malka G, Wolf BC, Avnit-Sagi T, Lotan-Pompan M, Weinberger A, Halpern Z,
Carmi S, Fu J, Wijmenga C, Zhernakova A, Elinav E, Segal E. Environment dominates over
host genetics in shaping human gut microbiota. Nature. 2018 Mar 8;555(7695):210-215. doi:
10.1038/nature25973. Epub 2018 Feb 28. PMID: 29489753.
Dos Santos A, Galiè S. The Microbiota-Gut-Brain Axis in Metabolic Syndrome and Sleep
Disorders: A Systematic Review. Nutrients. 2024 Jan 29;16(3):390. doi:
10.3390/nu16030390. PMID: 38337675; PMCID: PMC10857497.
Perler BK, Friedman ES, Wu GD. The Role of the Gut Microbiota in the Relationship
Between Diet and Human Health. Annu Rev Physiol. 2023 Feb 10;85:449-468. doi:
10.1146/annurev-physiol-031522-092054. Epub 2022 Nov 14. PMID: 36375468.